گفت‌و‌گو با کارگردان سریال طوبی
## “طوبی” : سفری به گذشته، با چالش های امروز
سعید سلطانی، کارگردان نام آشنا و خالق سریال های پرطرفدار مانند “پس از باران” این بار با “طوبی” به دنیای تصویر بازگشته است. در گفتگویی با او، از چالش های ساخت سریال تاریخی، اهمیت پرداختن به شخصیت های واقعی و انعکاس فضای اجتماعی زمانه سخن گفتیم و به نقدهای مطرح شده درباره این اثر نیز پاسخ داد. او معتقد است که هر اثر هنری تنها زمانی می‌تواند به موفقیت برسد که بیننده احساس نزدیکی و آشنایی با شخصیت‌های آن داشته باشد.
“طوبی” با وجود شباهت هایی با آثار قبلی سلطانی، از نظر داستان، محتوا و مضمون تمایزاتی دارد. ساخت سریال تاریخی، به ویژه در مورد زمانه ای با فاصله زمانی قابل توجه از زمان حال، چالش های بسیاری را پیش روی سازندگان قرار می دهد. سلطانی در این باره می‌گوید: ” “طوبی” داستانی را روایت می‌کند که از دهه پنجاه شمسی تا اواسط دهه هشتاد را در بر می‌گیرد. بسیاری از لوکیشن های مورد نیاز برای به تصویر کشیدن این دوره زمانی وجود نداشت و با توجه به اینکه همه بینندگان خاطرات و تصاویر نزدیکی از این دوران در ذهن خود دارند، باید در اجرا بسیار مراقب بودیم که مطابق با بستر زمانی داستان، به دقت پیش ببریم. علاوه بر این، بخشی از داستان در دهه هشتاد شمسی در ایران می‌گذرد و در کنار آن، داستان ما در عراق نیز تعریف می‌شود و باید در اجرا، تفاوت این دو اقلیم و فرهنگ را با دقت تمام نشان دهیم. “
“طوبی” با تاکید بر شخصیت پردازی، سعی کرده است شخصیت های داستان را به گونه ای طراحی کند که تماشاگران بتوانند با آنها همذات پنداری کنند. سلطانی در این باره می گوید : ” هر اثر هنری بر اساس ایده، مضمون و محتوای خود، شخصیت‌هایی را می‌آفریند، به آنها جان می‌بخشد و با توجه به مسیر داستان، به آنها مجال معرفی می‌دهد. به نظر من، وقتی شخصیت‌ها در یک اثر هنری توجه بیننده را جلب می‌کنند، که بیننده با آنها احساس آشنایی و نزدیکی کند. به بیان دیگر، وقتی شخصیتی بر اساس واقعیت‌های زمانی که در آن زندگی می‌کند و جامعه خودش تعریف شود و در برابر فراز و نشیب‌هایی که در طول داستان با آنها روبرو می‌شود، رفتار انسانی از خود نشان دهد و رفتار منطقی ارائه کند، به طور خودکار قابل پذیرش و مورد اعتنا خواهد شد. در “طوبی” نیز با توجه به داستانی که پیش روی داشتیم و نگاهی که نویسنده به رمان “اربعین طوبی” داشت، این مسیر را به گونه‌ای طراحی کردیم که آدم‌های داستان، در گذر این زمان طولانی، به بلوغ رسیده و فارغ از مثبت یا منفی بودنشان، فرصت بروز و ظهور داشته باشند. “
“طوبی” با موضوع خود ، به تاریخ اجتماعی ایران می‌پردازد و سعی کرده است فرهنگ و تاریخ بومی ایران را با داستان دراماتیک سریال پیوند بزند. سلطانی می‌گوید : ” در “طوبی” به دلیل اینکه داستان در دو کشور ایران و عراق در طول بیش از ۳۰ سال تعریف می‌شود، این اصرار را داشتیم که هر گاه داستان به گذرگاه‌های مستند از وقایع مورد اشاره در این سال‌ها می‌رسد، روایتی واقعی، قابل قبول و مطابق با روند داستان داشته باشیم. فراموش نکنیم که در اواخر دهه پنجاه، پیروزی انقلاب و بعد از آن جنگ تحمیلی و وقایعی که به تبع آن در ایران و منطقه روی داده است، در بستر زمانی داستان “طوبی” مورد اشاره بودند. مطمئنا اشاره منطقی به هر کدام از این رویدادها، فرصت و مجال کافی می‌طلبید و ما هر جا که روند داستانمان با این واقعیت همراه می‌شد، حداقل سعی بر ارائه مستندات کافی داشتیم. “
با این وجود، برخی از بینندگان معتقدند که “طوبی” با وجود تکیه بر الگوهای قدیمی، نتوانسته است نسخه جدیدتر و بهتری از این سبک ارائه دهد. سلطانی در پاسخ به این نقد می‌گوید: ” “طوبی” قبل از آنکه در ژانر و گروه به خصوصی قرار بگیرد، مطمئنا به عنوان یک اثر هنری، دارای موقعیت‌های دراماتیکی است که حتما بیننده مشابه آن را در سایر آثار ایرانی و حتی خارجی دیده است. این سریال لحظاتی دارد که شاید بتوان مشابه آنها را در سایر آثار به یاد آورد؛ اما به طور ویژه، استفاده از این فضا، روایت و موقعیت آشنا است که این سریال را مورد توجه قرار داده است. علاوه بر این، “طوبی” بیننده را به فضاها و لحظاتی می‌برد که بی‌تردید تابه‌حال با آنها مواجه نشده است. “
شخصیت طوبی در سریال به عنوان شخصیت محوری داستان حضور دارد؛ اما برخی از مخاطبان معتقدند که این شخصیت تأثیرگذار نبوده است. سلطانی در پاسخ به این نقد می‌گوید: ” شخصیت طوبی با توجه به ضروریاتی که برای او طراحی شده، مأموریت خودش را به خوبی انجام داده است و این موضوع را می‌توان از رابطه بیننده با این اثر مشاهده کرد. به نظر من، هر جا که طوبی حتی حضور هم ندارد، پیش برنده داستان و دلیل ارتباط بقیه آدم‌های قصه است. در مورد بازنگری به شخصیت طوبی هم اگر منظورتان این است که دوباره از اول آن را تعریف کنیم، به نظرم هم غیرلازم است و هم غیرممکن؛ اما اگر دوباره چنین فرصتی را پیش رو داشتم، حتما بر مبنای تجربیات حاضرم، قصه را جور دیگری تعریف می‌کردم. “
“طوبی” با استفاده از ارتباطات انسانی در داستان، پیام‌های اخلاقی و اجتماعی را به تصویر می‌کشد و به مسائل و موضوعات روز جامعه ایران نیز اشاره می‌کند. سلطانی در این باره می‌گوید: ” پیام‌ها و موضوعات اخلاقی یا اجتماعی تابلوهایی نیستند که در طول قصه آدم‌های داستان دستشان بگیرند و به آنها اشاره کنند. بخش مهمی از روابط انسانی آدم‌های داستان حامل تعریف این موضوعات است. روابط انسانی مانند عشق، فداکاری، خیانت و… در مراودات آدم‌های داستان با یکدیگر و در گذر داستان به بیننده عرضه می‌شود. هر چقدر که آدم‌های داستان واقعی‌تر و قابل باورتر تعریف شوند، بالطبع مضامینی که در طول اثر با خود حمل می‌کنند نیز بهتر به مخاطب منتقل می‌شود. “
“طوبی” با وجود نقطه قوت سلطانی در فضاسازی و طراحی صحنه، برخی از بینندگان انتقاد کرده اند که طراحی صحنه های “طوبی” ضعیف و گاه غیرقابل باور است. سلطانی در پاسخ به این انتقادات می‌گوید : ” ما همه سعی و تلاشمان را برای ارائه یک اجرای قابل باور انجام دادیم. طبیعتا باید به فشردگی کار، پر پرسوناژ بودن اثر و وجود لوکیشن‌های متعدد در ایران و عراق اشاره کرد. بخش مهمی از انرژی ما در تولید و اجرای کار معطوف به این ماجرا شد. همانطور که قبلا گفتم، کار در حوزه تاریخ معاصر با توجه به اینکه بیننده حافظه تاریخی و بصری از آن دارد و هر کسی در آلبوم خانوادگی خودش عکس‌هایی از این دوران دارد، کار دشواری است و این دشواری، با توجه به تغییرات سریعی که در بافت شهری، ریخت ساختمان‌ها، ماشین‌ها و حتی پوشش مردم کوچه و بازار ایجاد شده، دوچندان می‌شود. “
“طوبی” با چالش های مالی و تولیدی همراه بوده است. سلطانی در این باره می‌گوید: ” این سوال را بهتر بود از تهیه کننده خوب سریال، آقای حامد حسینی می‌پرسیدید. هرچند خود سوال، جواب را هم به همراهش دارد. متأسفانه مسائل مالی گریبانگیر تولیدات هنری بوده و هست. “طوبی” هم با این آسیب همراه بود و از آن مستثنی نیست؛ اما علی‌رغم همه این کاستی‌ها، حضور آقای حسینی اجازه نداد که روند تولید فشرده و سنگین کار مختل شود. اینکه ایشان چطور توانست در طول اجرا ما را همراهی کند را باید از خودشان بپرسید. به نظر من، تهیه‌کنندگی یک هنر است. علاوه بر مدیریت مالی، باید ذهن فعالی داشته باشید که بتوانید روند تولید سریال را در همه شئوناتش، در مسیر درست کنترل کنید. “
“طوبی” با استفاده از ساختار ویژه در روایت داستان و همکاری با تیم هنری حرفه ای، توانسته است تعلیق دراماتیک را در طول اپیزودهای متعدد سریال حفظ کند. سلطانی در این باره می‌گوید: ” همه عناصر موجود در یک فیلم، در کنار هم می‌توانند نتیجه مطلوب را ایجاد کنند. فیلمسازی و تولید یک اثر هنری کار یک نفر نیست، بلکه یک کار جمعی است. فیلمنامه “طوبی” توسط حسین امیرجهانی نوشته شده و دارای این خاصیت لازم برای تولید یک اثر تأثیرگذار بود. در مرحله بعد، اجرای این فیلمنامه قرار داشت. انتخاب بازیگر، فیلمبرداری، طراحی صحنه، طراحی لباس، گریم، صدابرداری و… همگی در کنار هم، آن ایده اصلی را بسط و گسترش می‌دهند.
در “طوبی” ما شانس همکاری با آقای علیرضا زرین‌دست، فیلمبردار برجسته سینمای ایران را داشتیم که بی‌تردید تأثیر زیادی در همه جنبه‌های مورد اشاره داشتند و همین‌جا از ایشان و سایر دوستان تشکر می‌کنم. در مراحل تدوین و صداگذاری و موسیقی نیز همراهی آقای مهدی حسینی‌وند، آقای مهرداد جلوخانی و آقای ستار اورکی که موسیقی به‌یادماندنی و بسیار زیبایی برای این سریال ساخت را نباید فراموش کرد. به نظر من، مجموع این موارد در کنار هم، با توجه به دیدگاه کلی اثر، در خلق لحظات به‌یادماندنی “طوبی” مؤثر بودند. “
موسیقی همواره یکی از بخش‌های مهم در آثار سلطانی بوده است. او درباره هماهنگی موسیقی متن با فضای احساسی داستان می‌گوید: ” این دومین کاری بود که افتخار همراهی با آقای ستار اورکی را داشتم. ایشان در سریال “ستایش” نیز به‌عنوان آهنگساز، موسیقی بسیار تأثیرگذاری را ساخت که هنوز هم بینندگان تلویزیون از آن خاطره خوبی دارند. در “طوبی” نیز با توجه به سابقه همکاری و دقت نظری که از ایشان سراغ داشتیم، کار را پیش بردیم. از آن‌جایی که سریال “طوبی” هم‌زمان با پخش و تا همین اواخر هم در حال فیلمبرداری بود، بخش مهمی از این همراهی با آقای اورکی را آقای حسینی برعهده داشتند که تأثیر آن را هم شاهد هستیم. “
سلطانی درباره انتقادات مطرح شده به “طوبی” و استفاده از بازخورد مخاطبان می‌گوید: ” من همه انتقادات را ندیده‌ام؛ اما همیشه به اینکه یک اثر خوب مطمئنا مخاطبان خوب خودش را پیدا می‌کند، معتقد بوده‌ام. انتقادات را می‌پذیرم و حتما کاستی‌هایی داشته‌ایم؛ اما از آن‌جایی که هم‌زمان با پخش درگیر تولید بودم، نتوانستم با این بخش از مخاطبان و منتقدان تعاملی داشته باشم. کار ما بیش از حد فشرده و سنگین پیش می‌رفت. “
“طوبی” به عنوان یک اثر هنری، بازتابی از تغییرات و تکامل هنری سلطانی در طول سال‌ها است. او در این باره می‌گوید: ” همه ما دچار تغییر می‌شویم. بنده هم مطمئنا مجموعه‌ای از این تغییرات را داشته‌ام. بسیار سعی دارم که حداقل اشتباهات قبلی خودم را تکرار نکنم. در هر کاری، علی‌رغم آنکه شباهت‌هایی به کار قبلی دارد، خودش یک چالش جدید است. گذر از این چالش‌ها و همراهی با دوستان که در طول کار همراه بودند و تأثیری که از آنها می‌گیرید، ان‌دوخته شما برای کار بعدی است. شما در طول کار، در حال یاد گرفتن هستید و این موضوع در آثار هنری بسیار زنده و پویا است. “
سلطانی در پایان گفتگو ، خاطره ای از روند ساخت “طوبی” را با مخاطبان به اشتراک می‌گذارد: ” خاطرات زیادی دارم؛ از روزهای سرد زمستان تا همین تابستان گرم و عجیب امسال، همه اش خاطره بوده است. واقعا نمی‌توانم یک خاطره را تعریف کنم. “
سلطانی در پایان ، برای کارگردانان جوان توصیه می‌کند: ” کاش این سوال را از آقای زرین‌دست می‌پرسیدید. در طول این کار، خاطرات بسیاری از ایشان دارم و خیلی در این رابطه با هم صحبت کردیم. به نظر من، کارگردانی دانشی است که باید آن را یاد گرفت و در مرتبه مهم‌تر، این است که باید بسیار کتاب و قصه خواند و مردم را نگاه کرد. عمیق بودن در مسائل جامعه و اطراف خودتان، به شما دید و فرصت بهتری برای تعریف کردن می‌دهد. “
سلطانی در رابطه با افت کیفیت آثار تلویزیونی در ایران می‌گوید : ” با احترام به همه آنها، به نظر من باید پاسخ را هم از خودشان بگیرید. برای ارتقای سطح کیفی آثار تلویزیونی هم مطمئنا خود سازمان برنامه و کارشناس دارد. “
