نگاهی تازه به «دن کامیلو» چگونه کمدی کوروش نریمانی عمق فلسفی و اجتماعی به تئاتر ایران بخشید
نمایش «دن کامیلو» به نویسندگی و کارگردانی کوروش نریمانی، یکی از آثار برجسته تئاتر کمدی ایران در دهه هشتاد خورشیدی است که با رویکردی متفاوت، مفاهیم عمیق اجتماعی و فلسفی را در قالبی طنزآمیز به صحنه آورد. این اثر که برداشتی آزاد از داستان‌های جیووانی گوارسکی است، نه‌تنها به دلیل کمدی جذابش مورد توجه قرار گرفت، بلکه با پرداختن به تقابل‌های اخلاقی و سیاسی، جایگاهی ویژه در تاریخ تئاتر معاصر ایران یافت. به مناسبت مرور «چهار دهه خاطرات صحنه»، نگاهی تازه به ابعاد گوناگون این نمایش و دیدگاه‌های خالق آن، کوروش نریمانی، درباره جایگاه کمدی و چالش‌های تئاتر ایران می‌اندازیم.
تولد «دن کامیلو»: اقتباسی آزاد و جهانی نوین از داستان‌های گوارسکی
ریشه‌های شکل‌گیری نمایش «دن کامیلو» به مجموعه داستان‌های کوتاه و فکاهی «دهکده کوچک دن کامیلو» اثر جیووانی گوارسکی، نویسنده ایتالیایی، بازمی‌گردد. گوارسکی در این قصه‌ها، تقابل دائمی میان یک کشیش کاتولیک متعصب و یک شهردار کمونیست بی‌سواد را در یک دهکده کوچک به تصویر می‌کشد. کوروش نریمانی با نگاهی خلاقانه و جسورانه، این بستر داستانی را دستمایه قرار داد تا نمایشنامه‌ای کاملاً جدید و منسجم خلق کند که فراتر از روایت‌های پراکنده گوارسکی، قصه‌ای واحد و مناسب برای اجرای صحنه‌ای داشته باشد.
در اقتباس نریمانی از «دن کامیلو»، هرچند شخصیت‌های اصلی – دن کامیلو، کشیش لجوج، و په‌پونه، شهردار دوچرخه‌ساز – حفظ شده‌اند، اما داستان اصلی با رویدادی محوری آغاز می‌شود: تولد فرزند په‌پونه و اصرار همسر کاتولیک او بر غسل تعمید کودک توسط دن کامیلو، در اوج کشمکش‌های سیاسی و مذهبی این دو شخصیت. این نقطه آغاز، بستر اصلی برای بروز تقابل‌هایی می‌شود که تنها جنبه اعتقادی و سیاسی ندارند، بلکه لایه‌های پنهان‌تری از فساد و ضعف‌های انسانی را نیز برملا می‌سازند.
کشمکش‌های «دن کامیلو» و په‌پونه؛ عمق فلسفی کمدی با حضور مسیح بر صحنه
نمایش «دن کامیلو» صرفاً به تقابل‌های سطحی میان کشیش و شهردار بسنده نمی‌کند. نریمانی با افزودن شخصیت‌های جدید و پیچیده‌تر کردن روابط، به عمق بیشتری از موضوع می‌رسد. در این اثر، علاوه بر درگیری‌های علنی، به بده‌بستان‌های ناسالم و ساخت‌وپاخت‌های کاسبکارانه میان دن کامیلو و په‌پونه اشاره می‌شود که دوچرخه‌های بی‌کیفیت را به جای دوچرخه‌های نو به کشیش‌های روستاهای اطراف قالب می‌کنند؛ دوچرخه‌هایی که خود نمادی از فساد پنهان و بهره‌برداری نادرست از موقعیت‌ها هستند.
یکی از نوآوری‌های جسورانه کوروش نریمانی در «دن کامیلو»، حضور فیزیکی شخصیت حضرت مسیح بر صحنه است. در داستان‌های اصلی گوارسکی، مسیح تنها به شکل یک مجسمه و ندای وجدان دن کامیلو ظاهر می‌شود، اما نریمانی تصمیم گرفت که این شخصیت را به عنصری فعال و تأثیرگذار در پیشبرد نمایش تبدیل کند. این حضور، بعد فلسفی اثر را به شدت تقویت کرده و به دن کامیلو فرصت می‌دهد تا گناهان خود را در مقابل مسیح توجیه کند، در حالی که مسیح مدام او را به راه راست فرامی‌خواند. این تقابل میان وجدان و عمل، تا جایی پیش می‌رود که در پایان، مسیح چمدانش را می‌بندد و از کلیسا و دهکده رخت برمی‌بندد؛ پایانی تلخ و تأمل‌برانگیز که نتیجه‌ی بی‌توجهی به ندای حق است. این رویکرد، در ابتدا با چالش‌های ممیزی مواجه بود، اما در نهایت، ضرورت و احترام حضور این کاراکتر بر صحنه به اثبات رسید.
<center>
</center>
کوروش نریمانی: رسالت کمدی طرح معضلات جامعه در قالبی شیرین است
کوروش نریمانی، کارگردان و نویسنده «دن کامیلو»، همواره بر اهمیت کمدی کیفی و رسالت اجتماعی آن تأکید دارد. او معتقد است که کمدی نباید تنها به خنده و سرگرمی سطحی محدود شود، بلکه باید با نگاهی موشکافانه و منتقدانه، مسائل و معضلات جامعه را در قالبی شیرین و جذاب به مخاطب عرضه کند. نریمانی می‌گوید: «هر چه کمدی بتواند موضوعات جدی و اساسی‌تری از جامعه را در موضوع خود بگنجاند، ارزشمندتر است و تأثیر فکری بیشتری بر مخاطب دارد.»
وی توضیح می‌دهد که در نیمه دوم قرن بیستم، رویکرد هنرمندان تئاتر جهان از تراژدی به کمدی متمایل شده است. او باور دارد که در دنیای امروز، تراژدی دیگر کارکرد گذشته خود را از دست داده است؛ زیرا مخاطب روزانه در معرض اخبار غمبار و تلخ فراوانی قرار دارد و تماشای یک اثر تراژیک بر صحنه، دیگر آن پالایش روحی و تأثیر عمیق گذشته را ندارد. در مقابل، کمدی با هوشمندی می‌تواند ذهن و اندیشه مخاطب را فعال کرده و مفاهیم پیچیده را به شکلی قابل‌هضم‌تر منتقل کند.
بازگشت «دن کامیلو» به صحنه؛ خاطره‌سازی دوباره در تئاترشهر
نمایش «دن کامیلو» در سال ۱۳۸۴ (معادل ۲۰۰۵ میلادی) و در اوج دوران شکوفایی تئاتر ایران در دهه ۸۰ شمسی، در تالار چهارسو مجموعه تئاترشهر به صحنه رفت. این دوران، با رونق چشمگیر تئاتر، حضور نسل جدیدی از نمایشنامه‌نویسان و کارگردانان و استقبال بی‌سابقه مخاطبان و مدیران فرهنگی همراه بود. «دن کامیلو» در این فضا، با استقبالی بی‌نظیر روبه‌رو شد و همان سال، هم نمایشنامه آن و هم کوروش نریمانی به عنوان کارگردان، از سوی کانون ملی منتقدان و خانه تئاتر، به ترتیب به عنوان نمایشنامه و کارگردان برگزیده سال انتخاب شدند.
گروه بازیگران دور اول اجرای «دن کامیلو»، متشکل از هنرمندانی چون سیامک صفری، مهدی بجستانی، شهرام حقیقت‌دوست، رویا میرعلمی، محمدرضا جوزی، امیررضا دلاوری و فرزانه ارسطو بود که با هدایت هنرمندانه نریمانی، جان تازه‌ای به این کمدی فلسفی بخشیدند. طراحی صحنه و لباس این نمایش نیز توسط پانته‌آ حمیدخانی انجام گرفت.
این موفقیت، نه سال بعد، یعنی در سال ۱۳۹۳ (معادل ۲۰۱۴ میلادی)، فرصتی برای بازتولید «دن کامیلو» را فراهم آورد. این بار، نمایش در سالن اصلی و بزرگ‌تر تئاترشهر به روی صحنه رفت و با وجود تغییراتی در گروه بازیگران، باز هم با استقبال گسترده تماشاگران مواجه شد. این تجربه نشان‌دهنده ظرفیت بالای این اثر برای برقراری ارتباط با نسل‌های مختلف مخاطبان تئاتر است و نریمانی ابراز امیدواری کرده که امکان بازتولید آن و دیگر آثارش دوباره فراهم شود.
افول تئاترشهر و نقد وضعیت کمدی در سینما؛ دغدغه‌های خالق «دن کامیلو»
با وجود خاطرات شیرین از اجرای «دن کامیلو» و دیگر آثار ارزشمند، کوروش نریمانی به وضعیت کنونی تئاتر، به‌ویژه مجموعه تئاترشهر، نگاهی انتقادی دارد. او معتقد است که تئاتر ایران، به‌خصوص تئاتر مدرن، قدمت چندانی ندارد و زیرساخت‌های آن، برخلاف کشورهای توسعه‌یافته، قوی و مستحکم نیست. این وضعیت با مدیریت‌های ضعیف و ناکارآمد فرهنگی و هنری، تشدید شده و به افول پدیدآورندگان آثار کمدی با کیفیت منجر گشته است.
نریمانی با ابراز تأسف از وضعیت تئاترشهر، که زمانی «قطب تئاتری ایران و کعبه آمال بسیاری از هنرمندان» بود، می‌گوید: «ساخت‌وسازها و تخریب‌های اطراف ساختمان تئاترشهر چه به روز این مجموعه آورده است! تئاترشهری که به عنوان یکی از زیباترین بناهای شهری تهران می‌شد روی آن حساب کرده و مواظبش بود، حالا لابه‌لای دیوار، سیمان، بازار و … گم شده است.»
او همچنین به نقد وضعیت کمدی در سینمای ایران می‌پردازد و آن را رو به نابودی می‌داند، زیرا به گفته او، سلیقه نازل مدیران به تولید کمدی‌های سطحی و بی‌مایه منجر شده است که تنها برای خنده مقطعی ساخته می‌شوند و فاقد هویت و ارزش هنری هستند. با این حال، نریمانی همچنان به تئاترشهر عشق می‌ورزد و امیدوار است نگاه جدی مخاطبان دوباره به سمت آثار ارزشمند تئاتر جلب شود و امکان بازتولید کارهایی چون «دن کامیلو» و دیگر آثارش فراهم آید. این نمایش با گذشت سال‌ها همچنان نمادی از قدرت کمدی در طرح مسائل جدی و تأثیرگذار باقی مانده است.
مطالب مرتبط
- اپرای عروسکی حافظ در شیراز روایت زندگی شاعر را زنده کرد
- جشنواره ملی فیلم فرانک؛ وقتی سینما پل همدلی با جامعه معلولان می‌سازد
- دیدار خانه سینما با جمال شورجه؛ ادای احترام به سازنده فیلم‌های دفاع مقدس و آثار دینی
- خانه سیستان و بلوچستان؛ از زاهدان تا قلب کلانشهرها
میثم قدیری، یکی از روزنامه‌نگاران برجسته و کارکشته در حوزه رسانه‌ای کشور است که سال‌ها در مجله‌های خبری مختلف به فعالیت پرداخته است. او به دلیل داشتن دیدی عمیق و تحلیلی نسبت به مسائل سیاسی و اقتصادی و…به عنوان یک منبع خبری قابل اعتماد شناخته می‌شود.
