فرسایش نگران‌کننده زره محافظ زمین بر فراز ایران: کاهش ازن اتمسفر
پژوهشی جدید نشان می‌دهد که میزان گاز ازن در جو ایران، به ویژه در لایه‌های محافظتی، طی چهار دهه گذشته روندی کاهشی داشته است. این پدیده، که زنگ خطری برای سلامت عمومی و محیط زیست به شمار می‌رود، نیازمند توجه فوری مسئولان و تدوین سیاست‌های زیست‌محیطی کارآمد است.
نقش دوگانه ازن در جو زمین
ازن گازی است که نقشی حیاتی و در عین حال دوگانه در سیستم اقلیمی زمین ایفا می‌کند. در لایه بالایی جو (استراتوسفر)، ازن همچون یک سپر طبیعی عمل کرده و از نفوذ پرتوهای فرابنفش خورشید به سطح زمین جلوگیری می‌کند. این پرتوها، در صورت رسیدن به زمین، می‌توانند آسیب‌های جدی به سلامت انسان‌ها، از جمله افزایش خطر سرطان پوست، و همچنین به اکوسیستم‌ها وارد کنند.
اما همین گاز، اگر در لایه پایینی جو (تروپوسفر) وجود داشته باشد، به عنوان یک آلاینده مضر شناخته می‌شود. ازن تروپوسفری می‌تواند سلامت تنفسی انسان را به خطر بیندازد و به گیاهان و اکوسیستم‌ها آسیب برساند. بنابراین، پایش و تحلیل تغییرات سطح ازن، هم برای ارزیابی سلامت سپر محافظ زمین و هم برای تشخیص سطوح آلودگی هوای مضر، اهمیت بسیار زیادی دارد.
نوسانات ازن در ایران: روندی کاهشی و پیامدهای آن
محسن حمیدیان‌پور از دانشگاه سیستان و بلوچستان، با همکاری پژوهشگرانی از دانشگاه بیرجند، با تحلیل داده‌های ماهواره‌ای ۴۰ ساله (۱۹۸۰ تا ۲۰۱۹) از پایگاه معتبر MERRA-۲، به بررسی روند زمانی و مکانی تغییرات ازن در جو ایران پرداخته‌اند.
یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که:
- اوج و حضیض فصلی: بیشترین میزان ازن در فصل بهار و به ویژه در ماه اردیبهشت مشاهده می‌شود، در حالی که کمترین مقدار آن در مهرماه به ثبت رسیده است. این نوسانات فصلی می‌تواند تحت تأثیر عوامل طبیعی و انسانی باشد.
- توزیع مکانی: نواحی شمال و شمال‌غرب ایران بیشترین تراکم ازن را دارا هستند، در حالی که مناطق جنوبی مانند سیستان و بلوچستان و کرمان کمترین میزان ازن را دارند. این تفاوت‌ها به عواملی مانند عرض جغرافیایی، ارتفاع و شرایط جوی منطقه مرتبط است.
- روند کلی کاهش: به طور کلی، نتایج پژوهش نشان می‌دهد که میزان ازن در جو ایران در طی سال‌های مورد بررسی، روندی کاهشی داشته است. این کاهش در فصل زمستان آشکارتر و از نظر آماری معنادارتر بوده است. همچنین، کاهش ازن در مناطق شمال‌غربی تا مرکز ایران، از نظر آماری چشمگیر بوده، در حالی که در مناطق جنوبی، کاهش قابل مشاهده بوده اما معنادار آماری نداشته است.
اثرات بر سلامت و عوامل مؤثر
این پژوهش که در فصلنامه علمی-پژوهشی «جغرافیا و پایداری محیط» منتشر شده، تأکید می‌کند که کاهش ازن در لایه محافظ جو می‌تواند پیامدهای جدی برای سلامت افراد داشته باشد. افزایش نفوذ پرتوهای فرابنفش به سطح زمین می‌تواند منجر به افزایش سرطان‌های پوستی شود. این یافته با آمار ابتلای بیشتر به سرطان پوست در استان‌هایی مانند اصفهان و آذربایجان شرقی مطابقت دارد.
علاوه بر این، پژوهشگران به نقش عوامل طبیعی مانند فعالیت‌های خورشیدی و فوران آتشفشان‌ها در تغییرات ازن اشاره کرده‌اند. همچنین، عامل ارتفاع و توپوگرافی ایران، به ویژه در نواحی کوهستانی مانند زاگرس، در توزیع این گاز تأثیرگذار است.
زنگ هشدار برای محیط زیست ایران
نتایج این تحقیق، به مثابه زنگ هشداری جدی برای مسئولان حوزه محیط زیست است. کاهش مداوم ازن در جو ایران، به خصوص در مناطق پرجمعیت یا آسیب‌پذیر، می‌تواند تهدیدی برای سلامت عمومی، کیفیت زندگی و تنوع زیستی کشور باشد. بنابراین، ضروری است که این داده‌ها به عنوان مبنایی برای تدوین سیاست‌ها و برنامه‌های بلندمدت زیست‌محیطی مورد توجه جدی قرار گیرند تا اقدامات لازم برای حفاظت از این زره محافظ حیاتی انجام شود.
این یافته‌ها چه تأثیری بر برنامه‌ریزی‌های آتی در حوزه محیط زیست و بهداشت عمومی در ایران خواهد داشت؟
